روش انتخاب موضوع پایان نامه
یکی از مشکلات و سوااات شایع در ذھن اکثر دانشجویان کارشناسی ارشد ودکترا و یا کسانی که قصد ادامه تحصیل در مقاطع تحصیلات تکمیلی دارند این است که چه موضوعی برای تحقیق پایان نامه تحصیلات تکمیلی ورساله دکترا انتخاب بشود و چگونه این موضوع پایان نامه انتخاب بشود. بنابراین نکات زیر را بصورت دسته بندی شده و درمسیری که جریان معنی آنھا پشت سر ھم کامل بشود به شرح زیر تقدیم می کنیم تا خواننده محترم ایده ھایی ازفرایند شناسایی و انتخاب موضوع پایان نامه داشته باشد.
نکته اول. سوال پایان نامه:
برای آنکه یک پایان نامه انجام بشود, قاعدتا باید یک سوال در ذھن ما وجود داشته باشد. برای رسیدن به پاسخ این سوال اقدام به طراحی یک پژوھش کرده وبعدا آن پژوھش را تبدیل به پایان نامه می کنیم. بنابراین دراغلب موارد, یک سوال مشخصی که ممکن است فی البداھه به ذھن یک پژوھشگر رسیده باشد, جرقه انجام یک پژوھش و پایان نامه را بزند.
نکته دوم. وجود مشکل
گاھی , وجود یک مشکل در یک فرایند, وجود یک ضعف در یک سیستم, وجود یک نقص و یا مشابھم, باعث می شود که ذھن پژوھشگر را متوجه به این نکته بکند که احتمالا انجام یک پژوھش می تواند راھکاری برای رفع مشکل, ارتقای سیستم یا حذف نقص مشاھده شده را ارائه بدھد. بنابراین دربرخی موارد, جرقه انجام پایان نامه توسط مشاھده یک مشکل یا ضعف یا نقص توسط پژوھشگر است که ایشان را به سمت انجام پژوھشی برای رفع مشکل سوق می دھد. بنابراین, بعد از مطالعه نکته اول ونکته دوم, ممکن است ما به خود بگوییم که :
سوال که مشخص است, مشکل یا نقص ھم که مشخص است. بنابراین دیگر چه چیز از این ساده تر؟ یک پژوھش طراحی می کنیم که به رسیدن به پاسخ آن سوال یا به رفع آن مشکل منتھی بشود.
با اینحال, لازم به توضیح است که مسئله به این سادگی ھا ھم نیست که با مشاھده یک سوال یا یک نقص یا مشکل بلافاصله بساط انجام یک پایان نامه را برپا کنیم. پس چه باید کرد؟ پاسخ این سوال در نکته سوم آمده است.
نکته سوم. عجله نکنید!
وقتی که یک سوال مشخص یا یک مشکل مشخص خودش را به ذھن پژوھشگر بنمایاند, دراین مرحله نمی توان به سادگی تصمیم به اجرای یک پژوھش سیستماتیک مشخص کرد. بلکه قبل از ھر چیزی باید برویم و ببینیم که آیا قبلا کسی دیگر ھم آن سوال در ذھنش رسیده است؟ آیا قبلا کسی دیگر ھم با آن مشکل یانقص موجود ویا ضعف مورد اشاره, در جایی دیگر ودرکشوری دیگر ودر سیستم یا جامعه ای دیگر مشاھده کرده است یا خیر؟ چه بسا که قبلا دیگران ھم با مشکل مشابه یا سوالات مشابه برخورد کرده باشند و اتفاقا پژوھشھایی انجام داده و به پاسخ آن سوالات رسیده باشند. بنابراین چه دلیلی دارد که ما ھم بیاییم ووقت و انرژی و بودجه و امکانات و لوازم و ابزار خودمان را صرف کنیم تا پایان نامه ای را اجرا کنیم که قبلا دیگران انجام داده اند؟
پسچه باید کرد؟ پاسخ در نکته چھارم آمده است.
نکته چھارم. شاید دیگران پاسخ ما را قبلا داده اند:
به محض بارز شدن یک سوال پژوھشی ویا نشان داده شدن یک مشکل, لازم نیست بلافاصله اقدام به پژوھش برای فیلدھای پایان نامه نمود. ساده ترین کار این است که از طریق دیتابیسھای مرتبط با ھمان فیلد پژوھشی ( مثلا پامبد برای علوم پزشکی وبھداشت ) ویا دیتابیستھای ناشران بزرگ ( مانند الزویر ) و یا ازطریق دسترسی به سیستم ھای آنلاینی که امکان جستجوی ھمزمان از چندین منبع را فراھم کرده اند, و یا از طریق جستجو در منابع نمایه کننده پایان نامه ھای تحصیلات تکمیلی, اقدام به یک جستجوی مقدماتی کرد و ممکن است نه یک پاسخ بلکه دھھا پاسخ برای سوالی که در ذھن ما وجود دارد, خودشان را نشان بدھند. دراغلب موارد, حتی تخصصی ترین جستجو ھا ھم
ممکن است نقطه شروع شان گوگل باشد.
بله ھمان که یک موتور جستجوی عمومی یا ھمه چیز یاب است و کوچک و بزرگ ازش استفاده می کنند, ممکن است نقطه شروع فرایند جستجوی سیستماتیک توسط یک پژوھشگر درمقاطع تحصیلات تکمیلی باشد.
نتایج مقدماتی جستجو در گوگل معمولا مسیر جستجوگر را به سایر دیتابیسھای دسته بندی شده موضوعی راھنمایی خواھد کرد. بنابراین فرض را بر این می گیریم که با یک جستجوی مقدماتی ویا جستجوھای تکمیلی متعاقب آن, دراغلب موارد پژوھشگر پاسخ سوالش را پیدا خواھد کرد و لذا نیازی به انجام پایان نامه نخواھد بود. اصلا یک مسئله مھمتراین است که اصولا یک پژوھشگر که به کارھای پایان نامه آکادمیک مشغول است, ممکن است درسیر مطالعات وپژوھش ھای متعددی که انجام می دھد , به یک موضوع پایان نامه ی مشخص برسد ویک موضوع پژوھش مشخصی در ذھنش بیاید که بخواھد آن پژوھش را به پایان نامه تبدیل کند. چنین پژوھشگری ممکن است طبق روال طبیعی و ترادیشنال, بیاید و پروپوزال پژوھشی خود رابه یک دانشگاه تحویل بدھد و از آنھا درخواست نماید که به ایشان اجازه بدھند تا پژوھش خود را درقالب یک پایان نامه دکترا یا پایان نامه ارشد انجام دهد و از امکانات دانشگاه در اجرای پژوھش ھم استفاده کند.
خوب, حالا ممکن است سوال بشود که دانشجویی که به دنبال مدرک دکترا یا کارشناسی ارشد یا بالاتر از آن می گردد و لازم است که حتما یک عنوان پایان نامه خوب و جالب را پیدا کند تا براساس آن عنوان پایان نامه بتواند یکپروپوزال پژوھشی جالب را تدوین کند تا براساس آن پروپوزال پژوھشی بتواند پذیرش دکترا یا کارشناسی ارشد از فلان دانشگاه درفلان کشور را بگیرد, تکلیفش چیست؟ درادامه توضیح داده ام.
نکته پنجم. توجه به علایق و توانمندی ھا:
راحت بگویم, در این مرحله باید اول از ھر چیز به علایق پژوھشی خود فکر کنید و نه به آن موضوع پایان نامه ای که ممکن است فلان دانشگاه یا فلان مرکز پژوھشی نیاز داشته باشد ھرچند که رویکرد دوم ھم کلا مردود نیست ولی بیشتر به کار پژوھشگران حرفه ای که بدنبال پژوھشھای تعریف شده می گردند می آید نه متقاضیان ورود به دوره تحصیلات تکمیلی . بنابراین متقاضی چنین مقاطعی باید قبل از ھرچیز خودش را بشناسد که براساس توانایی ھایش ازنظر تکنیک و توانایی ھای فنی وکاربردی منجمله کار با ابزار آزمایشگاھی مشخص و یا علایق علمی خودش, یک حیطه پژوھشی را برای خودش درنظر بگیرد و جستجویش برای انتخاب موضوع پژوھش ( دراینجا بخوانید: موضوع پایان نامه کارشناسی ارشد یا دکترا) , محدود به ھمان حیطه علمی بنماید. بنابراین مرحله اول شناسایی حیطه
پژوھشی مورد علاقه است. مرحله بعدی چیست؟
پاسخ: مرحله بعدی یک جمع آوری اطلاعات اولیه است که درنکته بعد معرفی کرده ام.
نکته ششم. جمع آوری اطلاعات اولیه:
این مرحله شامل یک جستجو است که می تواند بصورت آنلاین در یکی از دیتابیسھای تخصصی مرتبط با ھمان فیلد تحقیق کند و پژوھشگر در این مرحله بصورت ظاھرا بی ھدف ولی ھدفدار, به دنبال چیزھایی می گردد که خودش ھم ھنوز ھیچ ایده ای ندارد که آن چیزھا چه چیزھایی است.
این مرحله را پیشنھاد می کنم که چند ھفته به طول بیانجامد. در این مرحله پژوھشگر خوب است با دوستان وھمکارانی که در ھمان فیلد پایان نامه مد نظر کار می کنند تماس بگیرد و صحبت کند و نظرات آنھا را درمورد پژوھش ھای انجام نشده در آن فیلد علمی جویا شود. این مرحله عملا جستجو ھم محسوب نمی شود بلکه نگاھی جسته و گریخته به آخرین مقالات منتشر شده در حیطه علمی مربوطه را شامل می شود. درحقیقت, جستجوی موضوع پایان نامه مرحله ای است که بعد از این مرحله به وقوع خواھد پیوست. به عبارت دیگر, ماحصل این مرحله این خواھد بود که پژوھشگر ما احتمالا با چند موضوع پایان نامه پژوهشی آشنا می شود که آن موضوعات نه تنھا مورد علاقه ایشان
است, بلکه ایشان احتمالا توانایی عملی و تکنیکی و آزمایشگاھی برای انجام پژوھش در آن موضوعات خاص را ھم دارد.
لازم به گفتن است که جستجوی اصلی پژوھشگر تا ھمینجا خوب پیش رفته است ولی آن بخش از جستجو که شامل جستجوی سیستماتیک در دیتابیس ھای مقالات و پایان نامه ھا است , مرحله ای است که ازاین به بعد باید به وقوع بپیوندد. ماحصل این مرحله این خواھد بود که پژوھشگر ما تازه دریافته است که چه چیزھایی را باید برود و جستجو کند. یعنی آنکه: جستجوھایی که از این مرحله به بعد انجام خواھد داد جستجوھایی کاملا سیستماتیک و ھدفدار خواھد بود.
نکته ھفتم. پیشنھاد من برای انتخاب موضوع پژوھشی مشخص:
جای ھیچ توضیحی باقی نمانده است که دراین مرحله پژوھشگر باید برود و بر روی یک یا چند موضوع محدودی که انتخاب کرده است جستجوی تکمیلی کند. دراین مرحله پیشنھاد من این است:
"بروید و یک مقاله مروری را در مورد موضوع مورد علاقه تان پیدا کرده و به دقت و عمیقا مطالعه کنید".
ممکن است سوال شود که چرا مقاله مروری؟ جرا نرویم ومقالات اوریجینال را مطالعه کنیم تا با آخرین یافته ھای علمی در حواشی آن موضوع احتمالی آشنا بشویم؟ پاسخ این است که مقالات مروری نه ھر مقاله مروری , بلکه مقالات مروری ارزشمند , مقالاتی ھستند که یک موضوع پژوھشی را کامل بررسی می کنند و در آن مقالات به دھھا مقاله اوریجینال دیگر درھمان موضوع ارجاع داده شده و یافته ھای آن مقالات اوریجینال در داخل آن مقاله مروری از نقطه نظرھای مختلف اعم از متدلوژی ھای بکار رفته, آنالیز ھای آماری بکار رفته , و جامعه ھای پژوھشیبصورت دسته بندی شده به بحث گذارده شده است.
بنابراین نتیجه مطالعه عمیق یک مقاله مروری دراین مرحله شامل موارد زیر خواھد بود:
یک. با مطالعه تنھا یک مقاله , برآورد یا تخمینی از وضعیت دانسته ھا و ندانسته ھای علمی در حواشی ھمان موضوع پژوھشی به دست می آوریم بنابراین به ما کمک می کند که Gap in knowledge را پیدا کنیم و بدانیم که چه سوالاتی در این موضوع وجود دارد که ھنوز پاسخشان داده نشده است. این سوالات می تواند ما را رھنمون به انتخاب یک موضوع پایان نامه مشخص ویا یک موضوع پایان نامه مقطع تحصیلی کند.
دو. معمولا مقالات مروری در انتھایشان به این شکل به پایان می رسند که آن پژوھشگر برجسته و دانشمندی که خبره و صاحب نظر بوده و آن مقاله مروری را نوشته است, برآوردی از مسیر ھای پیش روی پژوھشگران در پژوھش ھای آتی را ارائه می دھد.
سه. مقالات مروری تاپ نه ھر مقاله مرری, فقط مقالات مروری تاپ که درمجلات تاپ منتشر می شوند, معمولا پژوھشھای اوریجینال را از چندین نقطه نظر بررسی و به بحث ومقایسه می گذارند. در بالا ھم به برخی از آن زاویه ھا اشاره کردم, منجمله متدلوژی ھای بکاررفته در پژوھش ھای مختلف, جامعه ھای مطالعه مختلف با مشخصات و آنالیز ھای آماری بکار رفته در پژوھش ھای آن موضوع.
بنابراین پژوھشگر ما می تواند دریابد که چه پژوھش ھایی بر روی چه متغیرھایی و با چه متدھایی در آن موضوع پایان نامه مشخص انجام شده است و آن پژوھش ھا بر روی کدام جامعه ھا یا Study population ھا بوده است. ممکن است پژھشگر به ذھنش برسد که باید یک پژوھش دیگری با متدلوژی دیگری انجام بشود که مثلا متغیرھای دیگری را ھم در پایان نامه دخیل کند و یا اصلا اگر یک نفر فلان پژوھش را در یک جامعه دیگر انجام داده است احتمالا شاید دلیلی محکم بر ضرورت اجرای ھمان پژوھش با ھمان متدلوژی ویا متدلوژی متفاوت در یک جامعه دیگر وجود داشته باشد.
بنابراین مسیری برای پژوھش جدید مشخص می شود. ممکن است ما به این نتیجه برسیم که اگر پژوھشی مشابه یا متفاوت را در جایی دیگر ویا درھمان جامعه ولی با یک متدلوژی دیگری اجرا کنیم که به سوالات دیگری بر روی ھمان جامعه پژوھش پاسخ بدھد, آن پژوھش یک کار جدید خواھد بود. بنابراین ما ھایپوتزھای جدیدی خواھیم داشت که می توانند نقطه شروع طراحی پروپوزال پژوھشی ما باشند.
درمرحله بعد چه کنیم؟
پاسخ: باز ھم برویم ویک مقاله مروری دیگر را ھم پیدا کنیم و مطالعه کنیم. بعد از آن مقاله دوم ھم، باز ھم برویم و یک مقاله مروری دیگر را ھم پیدا کنیم و به دقت مطالعه کنیم.
چرا؟ زیرا مطالعه چندین مقاله مروری از این جھت مھم است که ھر کدام ممکن است با دیدگاه ھای متفاوتی وتوسط افراد صاحبنظر متفاوتی تدوین شده باشند وھرکدام ممکن است در راھنمایی ما به سمت ھایپوتزھایی (فرضیه های) جدید موثر باشند و یا حتی ھایپوتزھایی را که بعداز مطالعه یک مقاله مروری طراحی کرده ایم تغییر بدھند یا اصلاح کنند.
مرحله بعد چیست؟
پاسخ: مرحله بعد این است که اینبار یک بار دیگر جستجوی تخصصی خود بر روی موضوعپایان نامه مورد نظر را در دیتابیسھای تخصصی مرتبط تکرار کنیم. اینبار, تعداد قابل توجھی از مقالات اوریجینال مرتبط با موضوع را پیدا کنیم و ابتدا Abstract ھای آنھا را مطالعه کنیم وھرکدام جذاب بود سپس فول تکست آنرا ھم دانلود و مطالعه کنیم.
محصول نھایی چیست؟
محصول نھایی این خواھد بود که :
یک. پژوھشگر می داند چه نادانسته ھایی در این فیلد علمی واختصاصا در حواشی موضوع یا چند موضوع محدودی کهبرای پایان نامه انتخاب کرده است وجود دارد.
دو. پژوھشگر یک یا چند موضوع مشخص را برای انجام پژوھش مقطع کارشناسی ارشد یا دکترای خود پیدا کرده است.
سه. پژوھشگر آمادگی این را دارد که برای آن موضوع یک پروپوزال پژوھشی خوب و جالب نگارش کند.
سوال. اقدامات عملی بعدی چیست؟
پاسخ: دراین مرحله پیشنھاد می شود اگر چند موضوع وجود دارد برای ھر کدام از آن موضوعات یک پروپوزال پژوھشی بصورت خیلی خلاصه در حد یک تا دو پاراگراف تدوین بشود. سپس خلاصه پروپوزالھا را با یک یا چند استادی که درھمان فیلد یاموضوع پایان نامه، پژوهش می کنند و دردانشگاه ھای موردنظر دانشجو مستقر ھستند به اشتراک بگذارد و تقاضا کند که نظرشان را درمورد تدوین یک پروپوزال پژوھشی نسبتا کامل چند صفحه ای بر روی یکی از آن موضوعات بگویند.
ممکن است استاد مربوطه یکی از این موضوعات را انتخاب کند و متعاقبا دانشجوی آینده ما یک پروپوزال سه تا چھار صفحه ای تھیه و به استاد نشان داده و استاد حاضر بشود که راھنمایی این فرد را در طی دوره کارشناسی ارشد یا دکترا بر عھده بگیرد ویا حتی بگوید که حاضر است برای ایشان بورسیه یا بودجه تحقیقاتی ویا حقوق پژوھشی وگرانت جور کند. حتی ممکن است استاد مربوطه خودش از قبل یکسری موضوعاتی برای پایان نامه داشته باشد و از آنجایی که پژوھشگر ما را فردی قابل و توانمند شناخته است راساس رزومه پژوھشگر وبراساس کیفیت پروپوزالی که نگارش کرده است به ایشان پیشنھاد بکند که اصلا آن موضوعات را ھمه را کنار بگذارد و بیاید و روی یک موضوع پایان نامه دیگری که اتفاقا استاد بر روی آن موضوع پایان نامه بودجه پژوھشی اختصاصی ھم در اختیار دارد کار بکند. بنابراین از این نقطه به بعد ھمه چیز ممکن است و ما امیدوارم که ھمه این چیزھا در مسیر رشد و تعالی پژوھشگر فرضی ما و رسیدن ایشان به تمام اھداف و آرزوھایی که در سر داشته است باشد.
ما در انتخاب موضوع پایان نامه همراه شما هستیم.
